Słowniczek pojęć liturgicznych i kościelnych
A capella – sposób wykonywania śpiewu: śpiew bez akompaniamentu instrumentów muzycznych.
Abba – aramejskie: Ojciec (poufale, czule).
Ablucja – z łac. obmycie. W liturgii występuje obmycie: palców, głowy, stóp, kielicha (puryfikacja).
Absolucja (rozgrzeszenie) – udzielane przez kapłana w sakramencie pokuty odpuszczenie grzechów. Są to słowa: „Bóg Ojciec miłosierdzia, który… i ja odpuszczam tobie grzechy w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”.
Abstynencja – (łac. abstinere – trzymać się z dala) powstrzymywanie się od jakiegoś dobra lub przyjemności; najczęściej utożsamiane z powstrzymywaniem się od spożywania alkoholu.
Admissio – etap formacji seminaryjnej następujący po lektoracie i akolitacie. Jest obrzędem włączenia w grono kandydatów do święceń diakonatu i prezbiteratu.
Adoracja – oddanie czci, uwielbienie, uniżenie się przed Bogiem, hołd oddawany Bogu.
Adwent – pierwszy okres nowego roku liturgicznego, czas radosnego oczekiwania na Boże narodzenie, trwa od 1 do 24 grudnia.
Agapa – (od gr. agapé – miłość) uczta, uczta miłości, dzisiaj o agapie mówimy jako o wspólnym okazyjnym spotkaniu przy stole w duchu Chrystusa np. wieczerza wigilijna.
Agenda – księga liturgiczna zawierająca teksy do sprawowania kultu poza eucharystycznego – modlitw, nabożeństw, błogosławieństw, poświęceń.
Agnus Dei – (łac. Baranku Boży) pierwsze słowa modlitwy odmawianej stałej części mszy świętej przed komunią.
Akatyst – (gr. akathidzo – nie siedzę) w liturgii bizantyjskiej najbardziej uroczysty śpiew wychwalający udział Bogarodzicy w dziele zbawczym, był śpiewany na stojąco. Powstał prawdop. w VI w.
Aklamacja – (od łac. clamo – wzywam) krótki zwrot melodyczny, śpiewany podczas Mszy, lub na nabożeństwie przez wiernych: „Alleluja”, „Amen”, „I z duchem Twoim”; aklamacja włącza wiernych do czynnego udziału w liturgii.
Akolita – (gr. akoluthéo – idę za kimś, towarzyszę) posługujący w liturgii (przygotowuje ołtarz i dary ofiarne oraz pomaga w Rozdawaniu Komunii św. i udzielaniu Komunii chorych). Może wystawiać Najświętszy Sakrament do publicznej adoracji, jednak bez błogosławieństwa sakramentalnego. Funkcje akolity (poza udzielaniem Komunii i puryfikacją!) w kościołach parafialnych spełniają ministranci ołtarza.
Akolitat – posługa udzielana alumnom seminariów duchownych: uprawnia do rozdzielania Komunii św. (nadzwyczajne szafarstwo komunii św.) oraz wystawiania Najświętszego Sakramentu do adoracji.
Akolitki – lichtarze z płonącymi świecami używane w czasie czytania Ewangelii oraz w procesjach niesione obok krzyża.
Alba – (łac. albus – biały) długa, biała spodnia szata liturgiczna (kapłana i służby liturgicznej w czasie liturgii), symbolizująca łaskę chrztu św.
Alleluja – (od hebr. czasownika w trybie rozkazującym: hallelu-Jah(we) oznacza: chwalcie Jahwe, chwalcie Pana. Stanowi ona radosną aklamację, śpiewaną przez kantora (psałterzystę) lub scholę we Mszy przed Ewangelią we wszystkich okresach poza Wielkim Postem. Aklamację tę powinno się koniecznie śpiewać – gdy nie jest śpiewana należy ją opuścić. Aklamacja Alleluja jest szczególnie wyeksponowana w liturgii w okresie Wielkanocnym.
Allokucja – uroczyste papieskie przemówienie skierowanie najczęściej do grona kardynałów i biskupów, także do innych osób, podczas uroczystości kościelnej. Papież najczęściej zajmuje w niej aktualne stanowisko Kościoła wobec aktualnych wydarzeń i problemów. Terminem allokucja określamy także słowa pouczenia jakie celebrans kieruje do przyjmujących jakieś posługi lub święcenia. W allokucji podkreśla się obowiązki i zadania związane z posługami i święceniami.
Alumn – student Seminarium Duchownego (częściej używa się określenia kleryk).
Ambona – miejsce do czytań biblijnych oraz wygłaszania homilii (kazań), dziś najczęściej pulpit zwany ambonką usytuowany w prezbiterium.
Amen – termin hebrajski, który w Piśmie Świętym stanowi formuł uroczystego potwierdzenia i akceptacji. „Niech tak się stanie”, „Tak rzeczywiście jest”. Jest to jedna z najczęściej używanych w liturgii rzymskiej aklamacji.
Ampułki – (od łac. ampulla – naczynie) są to naczynia liturgiczne w kształcie małych dzbanuszków, w których podaje się wino i wodę do Mszy św.
Anakleza – (od gr. anakalein ? przyzywać, wołać) część modlitwy, w której wzywamy Boga, zwracamy się do Niego np. słowa: „Wszechmogący wieczny Boże…”
Anamneza – (gr. anamnesis – przypomnienie) Anamneza nawiązuje do słów Jezusa wypowiedzianych podczas Ostatniej Wieczerzy w której mówi on do uczniów „To czyńcie na moją pamiątkę”. Anamneza to wspomnienie zbawczego misterium Chrystusa, które we mszy wypowiadamy jako aklamacja po przeistoczeniu („Głosimy śmierć Twoją Panie Jezu” oraz: „Wspominając śmierć i zmartwychwstanie naszego Pana…”).
Animator – (od łac. anima – dusza) to starszy ministrant, który jest pośrednikiem pomiędzy księdzem, a ministrantami. Jego zadaniem jest sprawowanie opieki nad powierzonymi mu ministrantami, dbanie o ich formację duchową, poprawność wykonywania funkcji liturgicznych (w szczególności dotyczy to wyznaczonego animatora liturgicznego). Jego posługa wymaga nienagannego zachowania, dawania odpowiedniego przykładu młodszym ministrantom oraz troski o osobisty rozwój duchowy. Animator winien tworzyć z innymi animatorami swojej Wspólnoty Ministranckiej zgraną grupę, współdziałającą zawsze z Opiekunem, dla dobra nie tylko grupy ministranckiej, ale i całej parafii.
Anioł – (łac. angelus) istota duchowa, stworzona przez Boga, obdarzona wolną wolą, rozumem i całkowitym poznaniem. Aniołowie są posłańcami Bożymi, mają swój udział w historii zbawienia.
Anioł Pański – (łac. Angelus Domini) modlitwa odmawiana rano, w południe i wieczorem dla uczczenia Wcielenia Bożego i macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny.
Antyfona – (gr. antifonos – ten, który odpowiada) – refren rozpoczynający i kończący psalm w liturgii godzin, używany też podczas Mszy św. i w nieszporach.
Apokalipsa – ostatnia księga, zamykająca Nowy Testament, zawiera proroctwa dotyczące rzeczy ostatecznych – eschatologicznych. Jej autorem jest św. Jan Ewangelista, stąd też nazywana jest Objawieniem (św. Jana). Powstała na wyspie Patmos ok. 95-100 r. n e.
Apokryfy – (gr. apokrinos – ukryty, tajemny) księgi wczesnochrześcijańskie tematycznie związane z Pismem Św. (często zawierają opisy z życia Pana Jezusa).
Apologeta – pisarz tworzący apologie. Do najznamienitszych apologetów chrześcijańskich należą: św. Justyn, Ireneusz z Lyonu, Tertulian, Minucjusz Felix, Atenagoras, Meliton z Sardes. Apologetów dzielimy na tych, którzy polemizowali z poganami lub Żydami oraz na tych z kręgu łacińskiego lub greckiego.
Apologia – utwór oratorski, mówiony lub pisany, poświęcony obronie jakiejś osoby, idei, sprawy lub dzieła, zawierający jawną lub ukrytą ich pochwałę oraz odparcie zarzutów przeciwników. Najczęściej apologie kojarzone są z pismami mającymi odeprzeć zarzuty pogan lub Żydów wobec wiary chrześcijańskiej. Apologie są właściwe dla wczesnego chrześcijaństwa (złoty okres apologii: 95-130 r.) Przykładem apologii jest Adversus haereses (przeciw heretykom) autorstwa Ireneusza z Lyonu. Niegdyś terminem apologia określano ponadto pewne modlitwy, które kapłan wypowiadał w czasie Mszy św.: miały one na celu niejako „usprawiedliwienie” zgromadzenia liturgicznego przed Bogiem.
Apostazja – to świadome, dobrowolne i publiczne wyrzeczenie się przynależności do Kościoła.
Apostolat – (gr. apostolos – posłaniec) urząd głoszenia Ewangelii i posługa sakramentalna (duchownego), w przypadku świeckich – czynne zaangażowanie w Kościele poprzez przykład życia i modlitwę.
Apostołowie – (gr. apostolos – posłaniec) określenie pierwszych dwunastu uczniów Jezusa. W szerokim znaczeniu odnosi się do wszystkich, którzy mają do wykonania szczególne misje w kościele. Tak więc misjonarze, gorliwi duszpasterze, wybitni teolodzy. Tytuł „Apostoł Chrystusa” przysługuje papieżowi.
Apsyda – półkolista wnęka w ścianie kościoła lub kaplicy, zwykle w niej miejsce na tabernakulum lub krzesła dla kapłana.
Archidiakon – nieistniejący już urząd; był to diakon; najbliższy współpracownik biskupa.
Archidiecezja – jednostka terytorialna administracji kościelnej, na czele której stoi arcybiskup.
Arcybiskup – tytuł biskupa stojącego na czele archidiecezji.
Aspersja (asperges) – liturgiczne pokropienie wiernych wodą święconą jako przypomnienie chrztu, jego skutków i zobowiązań; zastępuje we mszy akt pokuty. Swoją nazwę wzięło od pierwszych słów pieśni: „asperges me domine” – pokropisz mnie Panie.
Asygnata – w życiu zakonnym: decyzja przeniesienia zakonnika z jednego klasztoru do drugiego.
Asysta – diakon lub dwaj diakoni towarzyszący biskupowi bądź kapłanowi w uroczystej celebracji.
Ateizm – (a – nie, theos – bóg) pogląd negujący istnienie Boga i związku człowieka z nim. Termin powstały w okresie oświecenia, zakłada jedynie naukowe pojęcie świata przez człowieka – Bóg jako niepoznawalny naukowo jest nierealny, nie istnieje.
Aureola – symboliczne koło otaczające głowy przedstawianych postaci świętych.
Autokefalia – spotykana w kościele prawosławnym i w kościelnych wspólnotach protestanckich niezależność. Polega na braku władzy zwierzchniej i szerokiej autonomii w organizacji i obrządku religijnym.
Ave Maria – łac. Zdrowaś Maryjo, modlitwa pozdrowienia anielskiego. W całości brzmi: Ave Maria gratia plena Dominus Te cum, Benedicta Tu In mulieribus, et benedictus fructus ventris tui Jesus, santa Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae. Amen.
B
Baldachim – ozdobny daszek lub ozdobna osłona z materiału nad godnymi czci miejscami i osobami, przede wszystkim jako osłona niesiona nad Najświętszym Sakramentem.
Bałwochwalstwo – jest to oddawanie czci, przedmiotom, bożkom, posągom, zwierzętom. Określa też bezkrytyczne, ślepie uwielbienie czegoś lub kogoś.
Baptysterium – (od gr. baptiso – chrzczę, myję) wolno stojąca kaplica chrzcielna lub element dawnych kościołów biskupich, dziś w kościołach parafialnych przeważnie tylko chrzcielnica. Do X w. zawsze oddzielnie budowana obok świątyni.
Bazylika – w sensie architektonicznym – kościół wielonawowy (nawa główna wyższa od naw bocznych), basilica minor (bazylika mniejsza) – tytuł nadawany znaczniejszym kościołom. Bazylikami większymi (basilica maior) są jedynie cztery bazyliki rzymskie (św. Jana na Lateranie, MB Większej, św. Pawła za Murami, św. Piotra na Watykanie).
Beatyfikacja – (łac. beatus – szczęśliwy, zbawiony) uznanie za błogosławioną, osobę zmarłą w opinii świętości (poprzedzone procesem beatyfikacyjnym).
Benedictus – Benedíctus Dominus Deus Israel (łac. „Błogosławiony Pan Bóg Izraela”), część stała jutrzni będąca fragmentem Ewangelii Łukasza zwana popularnie Pieśnią Zachariasza.
Benedykcjonał – księga zawierająca zbiór błogosławieństw, formuł konsekracyjnych.
Biblia – (gr. biblos – zwoje) – Pismo Święte: zbiór ksiąg napisanych pod natchnieniem Ducha Świętego zawierających słowo skierowane do ludzi przez Boga. Na Pismo Święte składa się Stary Testament (46 ksiąg) i Nowy Testament (23 księgi). Pismo Święte stanowi kanon, czyli zestaw ksiąg zaaprobowanych przez Kościół, jako natchnione. Kanon ten został ostatecznie ogłoszony podczas Soboru Trydenckiego (XVI w.).
Bierzmowanie – sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, w którym człowiek otrzymuje w szczególny sposób dary Ducha Świętego.
Binacja – dwukrotne odprawianie Mszy św. jednego dnia (prawa binacji udziela biskup).
Biret – nakrycie głowy duchownych katolickich.
Biskup – zwierzchnik Kościoła lokalnego (diecezji), który przewodniczy wspólnocie wiernych mocą bezpośredniego apostolskiego pełnomocnictwa.
Błogosławieństwo – życzenie uzyskania specjalnej przychylności Bożej dla jednostki, wspólnoty lub rzeczy przez odpowiednie słowa i towarzyszące im gesty sakralne, modlitwa nad rzeczą lub osobą w celu uproszenia pomocy od Boga.
Bożek – określenie osoby lub przedmiotu, której okazywana jest cześć, a co nie jest Bogiem. Pojęcie to wiąże się z bałwochwalstwem.
Bóg – obawiam się, że na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi…
Breve – papieski dokument (wysokiej rangi) wydawany w doraźnej sprawie.
Brewiarz – księga do odprawiania modlitwy uświęcenia dnia (liturgii godzin) przez duchownych i świeckich.
Bursa – sztywna torebka do zawieszenia na szyi, na naczynie z Komunią dla chorych.
C
Caritas – czynne praktykowanie chrześcijańskiej miłości bliźniego lub organizacja dobroczynna działająca w Kościele.
Celebrans – osoba przewodnicząca zgromadzeniu liturgicznemu (najczęściej kapłan).
Celibat – stan bezżenny, ślub czystości.
Ceremoniarz – osoba przygotowująca i koordynująca różne posługi oraz dbająca o spokojny, harmonijny przebieg uroczystości.
Ceroferariusz – ministrant posługujący ze świecą.
Chorał – księga zawierająca śpiewy liturgiczne.
Chorał gregoriański – oficjalny śpiew Kościoła (jednogłosowy).
Chrzest – jeden z siedmiu sakramentów świętych, pierwszy sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, uwalnia od grzechu pierworodnego i wszystkich innych grzechów i włącza do Kościoła. Może być przyjęty przez dzieci lub przez dorosłych (po okresie tzw. katechumenatu).
Chrześcijaństwo – religia założona przez Jezusa Chrystusa, opierająca się na chrzcie świętym, wierze w Trójjedynego Boga. W ciągu wieków swej historii rozpadło się na: Katolicyzm, Prawosławie, Protestantyzm.
Ciemnica – miejsce w kościele gdzie przechowuje się Najświętszy Sakrament w noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Inaczej nazywana ołtarzem adoracji.
Cingulum – (łac. cingo – otaczam, obwiązuję) pasek służący do przepasywania alby, element stroju liturgicznego.
Cnota – stała dyspozycja człowieka, usposabiająca go do czynienia dobra moralnego. Spośród cnót kardynalnych wyróżniamy: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo.
Corpus Christi – łac. Ciało Chrystusa. Słowa wypowiadane przez kapłana przed udzieleniem Komunii św. wiernemu.
Credo – wyznanie wiary (łac. credo – wierzę).
Custodia – (kustodia, od łac. custodio – ochraniam) naczynie, w którym przechowuje się Najświętszą Hostię do wystawienia w monstrancji.
Cyborium – puszka (naczynie) do przechowywania Eucharystii pod postacią chleba.
Czyściec – stan, w którym człowiek zmarły w stanie łaski uświęcającej oczyszcza się po śmierci z nieodpokutowanych na ziemi win grzechów ciężkich, powszednich i wszelkich niedoskonałości. Jest to już stan zbawionych.
Czytanie (lekcja) – w odniesieniu do liturgii to nie tylko odczytanie fragmentu Pisma św. w ramach liturgii słowa, ale także sam czytany podczas Mszy czy nabożeństwa.D
Dalmatyka – szata liturgiczna diakona, w odróżnieniu od ornatu nie opływa całego ciała, lecz jest spinana z boków i posiada rękawy.
Dary Ducha Świętego – łaski otrzymywane podczas sakramentu bierzmowania, umacniające nas do mężnego wyznawania wiary i do postępowania według jej zasad. Są to: mądrość, rozum, rada, męstwo, umiejętność, pobożność, bojaźń boża.
Dary ofiarne – rzeczy i akty wewnętrzne, które człowiek składa Bogu w czasie Mszy św. Przede wszystkim są to dary chleba i wina, które oznaczają wszelką ofiarę człowieka.
Dechrystianizacja – laicyzacja, odchodzenie od chrześcijaństwa, charakteryzujące się zanikiem praktyk oraz odrzucenie, nakazów Bożych – dekalogu, lekceważenie wartości i nauki Chrystusa.
Dekalog – (gr. deka – dziesięć, logos – słowo, dekalog: „dziesięć słów”) nazwa dziesięciu przykazań Bożych, przekazanych przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera dziesięć zasad którymi powinien kierować się chrześcijanin, gdyż są one podstawą jego życia w duchu Chrystusa.
Dekanat – (deka – dziesięć) cześć diecezji obejmująca kilka lub kilkanaście (około dziesięciu) parafii. Nadzór nad nią stanowi jeden z proboszczów – dziekan.
Deo – z łac. Bogu (akkusativus).
Deo gratias – z łac. Bóg zapłać, lub Bogu niech będą dzięki.
Dewocja – (łac. devote: pobożność) dawniej pojęcie pozytywne określające człowieka pobożnego i oddanego. Obecnie kojarzone z płytką, zewnętrzną, pokazową wiarą.
Dewocjonalia – przedmioty służące do odprawiania kultu religijnego.
Diakon – (gr. diakonos – sługa) najniższy stopień święceń, będący etapem przygotowawczym do prezbiteratu – święceń kapłańskich. Diakon może m.in. czytać ewangelię, rozdawać komunię a także odprawiać nabożeństwa, nie może sprawować eucharystii i słuchać spowiedzi.
Diaspora – rozproszenie członków narodu. Przypisane szczególnie rozproszeniu narodu żydowskiego nie mającego własnego państwa. Oznacza także pewną organizację ww. społeczeństwa.
Diecezja – podstawowa cześć administracyjna i formacyjna Kościoła, powierzona biskupowi i podległym mu prezbiterom, który jest za nią odpowiedzialny bezpośrednio przed papieżem.
Dogmat – w Kościele Katolickim jest to prawda, fakt nie podlegający dyskusji i wątpliwości. Wiele rzeczywistości naszej wiary jest niemożliwych do udowodnienia naukowego. Odwołują się one do wiary i dzięki niej muszą zostać niepodważalnie przyjęte.
Doksologia – patrz wielka doksologia.
Droga krzyżowa – (łac. Via crucis) nabożeństwo odprawiane w czasie Wielkiego Postu. Będące pamiątką męki Chrystusa. Podzielona na 14 stacji pozwala się rozważać i odnosić do sytuacji z życia codziennego.
Droga światła – (łac. Via lucis) nabożeństwo powstałe na bazie drogi krzyżowej, ale podejmujące rozważanie 14 spotkań zmartwychwstałego już Chrystusa z ludźmi oraz najważniejszych wydarzeń zaistniałych po Jego zmartwychwstaniu.
Duch Święty – (łac. Spiritus Sanctus) trzecia obok Ojca i Syna, osoba Trójcy Świętej. Umacnia i ożywia Kościół. Dodaje człowiekowi sił i zdolności (patrz Dary Ducha Świętego i bierzmowanie). Jest Pocieszycielem (Parakletem – gr. para-kaleo – wzywam), posłanym Kościołowi jako pierwszy dar po zmartwychwstaniu Chrystusa, w dniu Zesłania Ducha Świętego.
Dusza – (łac. anima) człowiek jest jednością duszy i ciała. Dusza jest nadprzyrodzonym duchem działającym w człowieku. Mówi do nas poprzez sumienie i jest niematerialna oraz nieśmiertelna.
Dyspensa – decyzja hierarchii kościelnej, która zwalnia wiernego od wykonywania obowiązku nałożonego przez prawo kościelne.
Dziekan – koordynuje życie duszpasterskie w dekanacie, jest jednym z proboszczów z danego dekanatu.
Dzwon – jego głos towarzyszy nam codziennie wzywając na modlitwę, także w chwilach podniosłych, radosnych i smutnych.
Dzwonki ołtarzowe – pojawiły się w liturgii w wieku XIII, zwracają uwagę wiernych na zmianę postawy liturgicznej, zwołują lud i wielbią dźwiękiem Boga.
E
Editio typica – wydanie wzorcowe. Każda księga liturgiczna, dzięki której sprawuje się kult musi być zgodna z wydaniem wzorcowym, opracowywanym przez Kongeregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów i znajdującym się w Rzymie.
Egzegeza – (gr. eks-egethai – wydobywanie, wyciąganie sensu) jest nauką badającą teksty biblijne. Sprawdza ich autentyczność, zajmuje się tłumaczeniem i zgłębianiem prawd (sensu) zawartych w nich zawartych. Jest pomocniczą nauką teologii.
Egzorcyzm – obrzęd liturgiczny mający na celu uwolnienie człowieka, rzeczy, lub miejsca od działania złego ducha.
Eklezja – (od gr. ecclesia – wspólnota) zgromadzenie, wspólnota. Określenie pierwotnej wspólnoty chrześcijan, a następnie formalne określenie Kościoła Rzymskiego – Sanctae Romanae Ecclesiae.
Ekscelencja – tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele biskupom.
Ekskomunika – potocznie nazywana klątwą. Pozbawia uczestnictwa w życiu Kościoła – korzystania z sakramentów. Ekskomunikę zaciąga się poprzez: naruszenie tajemnicy spowiedzi, profanacji ciała i krwi pańskiej, przymusu fizycznego wobec papieża (i biskupa) a także za herezję.
Ekumenizm – określa ogół działań teologicznych i duszpasterskich zmierzających do przywrócenia utraconej jedności wszystkich chrześcijan w jednym Kościele Jezusa Chrystusa.
Embolizm – modlitwa następująca po Ojcze Nasz, w której błagamy o zachowanie Ludu Bożego od zła. Zaczyna się słowami „Wybaw nas Panie od zła wszelkiego…”
Eminencja – tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele wysokim dostojnikom.
Encyklika – najwyższej rangi pismo papieskie skierowane do całego Kościoła, a od pontyfikatu Jana XXIII do wszystkich ludzi dobrej woli. Tytuł encykliki pochodzi zawsze od pierwszych jej wyrazów (incipit).
Epifania – objawienie się Boga w świecie i w dziejach ludzkości. Potocznie bywa tak nazywane święto Objawienia pańskiego
Epikleza – (gr. epi – nad, kaleo – wołać) wezwanie skierowane do Boga z prośbą, by zesłał Ducha Świętego. Najczęściej mówi się o niej w odniesieniu do modlitwy w czasie Mszy św., która poprzedzaja konsekrację. Rozpoczyna się słowami „Uświęć mocą Swojego Ducha…” lub inną właściwą dla danej modlitwy eucharystycznej.
Episkopat – a) inaczej sakra biskupia, najwyższy stopień święceń, b) ogół hierarchów kościelnych danego państwa.
Epistolarium – inaczej lekcjonarz.
Epistoła – inna nazwa drugiego czytania we Mszy; zazwyczaj z listów apostolskich Nowego Testamentu.
Eschatologia – dział teologii (i filozofii) zajmujący się sprawami ostatecznymi człowieka i świata.
Eucharystia – uczta ofiarna Jezusa Chrystusa, która z Jego woli powtarzana jest codziennie przez chrześcijan całego świata na „Jego” pamiątkę. Obok chrztu jest to podstawowy sakrament w życiu Kościoła.
Eulogie – pobłogosławione chleby, które po zakończeniu Eucharystii w pierwotnym Kościele roznoszono biednym i chorym lub tym, którym nie mogli uczestniczyć w zgromadzeniu liturgicznym. Eulogie mogli zabierać do domów chrześcijanie nie będący diakonami lub akolitami. Nigdy jednak nie brali oni konsekrowanych hostii.
Eutanazja – wspomagane samobójstwo, zazwyczaj dotyczy ludzi starszych lub śmiertelnie (terminalnie) chorych. Moralnie jest niedopuszczalna i w wielu krajach zakazana.
Ewangelia – (gr. ewangelia: Dobra Nowina) w Piśmie Świętym oznacza głoszenie wieści o zbawieniu wiecznym. Kościół potwierdza dzisiaj autentyczność czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Pierwsze trzy nazywamy synoptycznymi (gr. synopsis – podobne, pasujące), gdyż są bardzo podobne, zaś ewangelia Jana jest niesynoptyczna.
Ewangeliarz – jest uroczystą, zdobioną, księgą liturgiczną zawierającą wyłącznie Ewangelie czytane podczas Mszy św. w porządku tygodniowym, niedzielnym i świątecznym.
Ex Cathedra – (łac. z katedry) określa sytuacje kiedy papież wypowiada się w sprawach moralności i wiary. Przysługuje mu prawo nieomylności, stwierdzone dogmatem (w 1870 r., podczas Soboru Watykańskiego I) gdyż działa wtedy przez niego moc Ducha Świętego.
Exsultet – bardzo uroczyste orędzie wielkanocne, śpiewane podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Noc.
F
Fanon – Dodatkowa chusta, w formie okrągłego kołnierza, który uzupełnia humerał papieski. Przeznaczony tylko dla papieża, jego użycie zniósł Paweł VI.
Feretron – obraz religijny w ozdobnej ramie lub figura, przymocowany do platformy drewnianej z drążkami przeznaczone do niesienia w procesji.
Fistula – rurka do spożywania Komunii św. pod postacią wina
Formularz mszalny – zestaw tekstów liturgicznych, dobranych na konkretny dzień. Składa się na niego: kolekta, modlitwa nad darami, prefacja, modlitwa po Komunii, czasem uroczyste błogosławieństwo oraz antyfona na ofiarowanie.
G
Galilea – kraina w Ziemi Świętej, na północ od Judei, rodzinne strony Chrystusa, miejsce początkowego nauczania Mesjasza (miasta: Meggido, Kafarnaum, Betsaida, Magdala, Kana i Jez. Genezaret)
Gaudete – (łac. gaudete – radujcie się) Niedziela radości, to trzecia niedziela adwentu. Tego dnia kapłan przywdziewa szaty koloru różowego.
Generał zakonu – najwyższy przełożony, zwierzchnik zakonu. Wybierany przez kapitułę ma niczym nie skrępowaną władzę nad zakonem. Podlega wyłącznie papieżowi.
Genesis – nazwa Księgi Rodzaju.
Gloria – Hymn „Chwała na wysokości Bogu” – uroczysta pieśń sławiąca Boga, doksologia. W czasie Eucharystii śpiewana w święta i uroczystości.
Gnoza – (gr. gnosis) pogląd teologiczno-filozoficzny. Zakłada, iż do zbawienia prowadzi poznanie prawdy o samym sobie. Poznanie to nie jest ani naukowe, ani rozumowe. Dokonuje się na drodze tajemnego objawienia. To inaczej tzw. „wiedza z góry”.
Godzinki – nabożeństwo ku czci Matki Bożej. Składają się z hymnów, modlitw i antyfon. Podzielone na siedem części (wg starego brewiarza) jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta. Sławią Matkę Bożą jako Królową świata, matkę ludzi, wspomożycielkę i orędowniczkę.
Godziny kanoniczne – poszczególne godziny Liturgii Godzin, odpowiadające porom dnia: Jutrznia, godzina czytań, Modlitwa w ciągu dnia, Nieszpory, Kompleta.
Gong – parament liturgiczny. Służy od akcentowania podniosłych momentów w liturgii – przemienienia chleba i wina w Ciało i Krew, a czasami także podczas wielkiej doksologii.
Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne, odśpiewywane w niedziele wielkiego postu. Odznaczają się prostotą i serdecznym współczuciem dla cierpień Jezusa i Maryi.
Graduał – (łac. gradus – stopień) księga liturgiczna zawierająca śpiewy mszalne. Także cześć zmienna Mszy świętej (liturgia trydencka), od której wziął swoją nazwę. Pozostałością po gradusie jest dzisiejszy psalm responsoryjny, który kiedyś był śpiewany ze stopni w prezbiterium (gradusów).
Gromnica – świeca poświęcona w dzień Ofiarowania Pańskiego, stawiana przy konającym, a także ustawiana w okiennicach w czasie burzy – jest wyrazem wiary w Opatrzność, chroniącą nas przed niebezpieczeństwami.
Grzech – świadome i dobrowolne przekroczenie Bożych przykazań. Odejście od Boga, zaprzeczenie wiary. Grzechy dzieli się na lekkie (powszednie) i ciężkie (śmiertelne). Istnieje także pojęcie grzechów wołających o pomstę do nieba.
H
Habit – strój zakonny, składa się głównie z sukni przepasanej cingulum, kaptura będącego uzupełnieniem sukni, płaszcza narzucanego na habit. Często nosi się także szkaplerz, bądź medalion z wizerunkiem świętego założyciela.
Herezja – rozłam w Kościele spowodowany przez poważne i z uporem podtrzymywane błędy w wierze. Są to zarówno poglądy różne od ustalonej nauki Kościoła, jak i wynikające z nich ruchy.
Hierarchia kościelna – oznacza duchownych, którzy na rozmaitych stopniach święceń wyposażeni są w odpowiednią władzę kościelną. Tworzą ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. Kościół ma strukturę monarchii hierarchicznej, na czele której stoi papież.
Homilia – jest to słowo kapłana skierowane do wiernych na tle usłyszanych czytań biblijnych. Homilię może wygłaszać także diakon, ale nigdy człowiek świecki.
Hosanna – posiada podwójne znaczenie: stanowi wołanie o pomoc, jak również zbawienie.
Hostia – (łac. hostia – krwawa ofiara) opłatek przeznaczony do konsekracji i wystawienia publicznego.
Humerał – cześć szaty liturgicznej. Biały materiał zawiązywany wokół szyi w celu przykrycia wystających spoza alby ubrań świeckich.
Hymn – uroczysta pieśń śpiewana na cześć Boga lub świętych.
I
IHS – to skrót, monogram imienia własnego Chrystusa, wyrażony literami greckimi (jota, eta, sigma) i odczytywany nie jako I-Ha-Es, lecz: JES.
Ikona – (od gr. eikon – obraz) obraz sakralny wywodzący się z kultury bizantyjskiej. Styl przestawiania świętych charakterystyczny dla kościołów prawosławnych. Tworzenie ikony jest ściśle określone. Ikona nie jest malowana lecz pisana.
Ikonostas – układ kilku, kilkunastu ikon, tworzący ścianę, która oddziela prezbiterium prawosławnej świątyni od nawy (miejsca dla wiernych).
Imprimatur – formuła oznaczająca zezwolenie władzy kościelnej na druk książki dotyczącej zagadnień religijnych i moralnych. Umieszczana na początku książki wraz z podpisem biskupa.
Infamia – pozbawienie, odebranie należnej czci.
Infuła – (inaczej mitra) jest to rodzaj itry, ale płaskiej, bez ozdób. Używa jej biskup w liturgii pogrzebowej.
Infułat – prałat, tytuł honorowy w hierarchii Kościoła nie niosący ze sobą żadnych święceń.
Ingres – intronizacja, uroczyste wejście nowo mianowanego biskupa ordynariusza do katedry, jest symbolem rozpoczęcia jego duszpasterskiej posługi.
Inklinacja – (łac. inclino – skłaniam się) w liturgii są to skłony ciała lub ukłony głowy.
Inkwizycja – (od łac. inquirere – śledzę) instytucja kościelno-państwowa, która miała na celu wykrywanie i karanie heretyków, schizmatyków i osób uprawiających zabobonne praktyki. Istniała inkwizycja biskupia oraz państwowa. Pozostałością po inkwizycji było Święte Oficjum a dziś – Kongregacja ds. Nauki Wiary.
Inproperia – (od łac. impropero – czynić wyrzuty) – śpiew liturgiczny, wykonywany w Wielki Piątek, zazwyczaj w czasie adoracji krzyża: wyraża wyrzuty, jakie Bóg ma wobec ludzi, którzy odrzucili jego dobroć, a w zamian zgotowali mu straszną mękę krzyża. Jest to śpiew: „Ludu mój, ludu, cóżem ci uczynił?”.
INRI – skrót łacińskich słów: Iesus Nazarenus Rex Ivdaorum – Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, umieszczony na krzyżu nad głową ukrzyżowanego Chrystusa, w jęz. greckim, hebrajskim i łacińskim (por. J 19,20).
Insygnia – (łac. signum – znak, oznaka) oznaka jakiejś władzy, święceń, urzędu. Np. insygnium władzy kapłańskiej jest stuła i ornat.
Interdykt – kara kościelna polegająca na zakazaniu wykonywania posług kościelnych.
Introit – (łac. wejście) pieśń na wejście we Mszy św. Tym określeniem nazywano także procesję wejścia lub antyfonę na wejście.
Invitatorium – (łac. wezwanie) słowa rozpoczynające daną godzinę kanoniczną Liturgii Godzin. Są to słowa: „Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu” bądź: „Panie otwórz wargi moje…”.
Izrael – słowo to ma wiele znaczeń. Jest imieniem, które bóg nadał Jakubowi, synowi Izaaka, jest to państwo którego królami byli niegdyś Saul, Dawid, Salomon, jest nazwą narodu wybranego, współcześnie państwo na wschodnim brzegu morza śródziemnego.
J
Jałmużna – jedna z form religijnego samodoskonalenia się (pokuty). Polega na oddaniu z serca materialnego daru potrzebującemu.
Jasełka – przedstawienie teatralne, którego treść stanowią zdarzenia związane z Bożym Narodzeniem.
Jerozolima – (herbr. Jeru-szalaim – miasto pokoju) „miasto święte”, w którym działał, umarł i zmartwychwstał Jezus Chrystus. Założone około XIV w. przed Chr. jako miasto pogańskie, w XI/X w. król Dawid uczynił ją stolica swego państwa. Wielokrotnie niszczona i odbudowana. Dzisiaj jest miejscem przenikania się największych światowych religii monoteistycznych; chrześcijaństwa, judaizmu i islamu.
Jubileusz – lub Rok Święty, ogłaszany jest przez papieży od XIV w. Ma on na celu pogłębienie życia religijnego wiernych i uzyskanie przez nich odpustu zupełnego.
Jutrznia – w liturgii godzin, poranna modlitwa Kościoła.
K
Kalendarz liturgiczny – zawiera informacje dotyczące poszczególnych dni liturgicznych w ciągu roku. Hierarchizuje wspomnienia, święta i uroczystości. Kalendarz liturgiczny do użytku praktycznego tzw. Ordo precyzuje o jakiego danego dnia należy użyć formularza Mszy św. dając wykaz koloru szat lit. wspomnień, oraz pieśni.
Kalwaria – miejsce śmierci Chrystusa, a także z rozmachem budowane drogi krzyżowe w różnych miejscach świata licznie nawiedzane przez pielgrzymów.
Kalwinizm – jeden z głównych nurtów protestanckich. Twórcą doktryny był Jan Kalwin. Kalwinizm zakłada predestynację oraz surową wstrzemięźliwość w korzystaniu z dóbr doczesnych. Pojmuje Eucharystię jako pamiątkę wydarzenia, które ma miejsce w niebie, a na ziemi jest tylko odtwarzane na pamiątkę przez kapłana.
Kancjonał – zbiór pieśni religijnych.
Kanon – jednostka porządkowa tekstu w prawie kanonicznym, także wykaz świętych, oraz wykaz ksiąg Pisma św.
Kanonik – członek kapituły katedralnej.
Kanonizacja – uroczyste ogłoszenie przez Kościół świętości, tzn. stwierdzenie na podstawie procesu kanonizacyjnego iż swoim życiem osiągnęła radość życia wiecznego i jest postawiona za wzór do naśladowania.
Kantor – w zgromadzeniu lit. intonuje śpiew wszystkich obecnych, wykonuje śpiew Alleluja oraz antyfony.
Kantyk – hymn używany w Liturgii Godzin, zaczerpnięty z Pisma Świętego. Zazwyczaj jest to Pieśń Zachariasza (tzw. Benedictus Łk 1,67-80), Pieśń Maryi (tzw. Magnificat – Łk 1,46-55) oraz Pieśń Symeona (Łk 2) z Nowego Testamentu. Ze ST używa się m. in.: Pieśń trzech młodzieńców (Dn), kantyk Anny (1 Krl 2).
Kantylacja – forma wykonywanie tekstu liturgicznego miedzy śpiewem a deklamacją, określana jako muzyczne czytanie.
Kapa – długa sięgająca do stup zarzucana na ramiona i spięta na piersi szata liturgiczna. Używana podczas procesji i nabożeństw. Bogato zdobiona.
Kapelan – ksiądz zajmujący się duszpasterstwem przy kaplicy (stąd nazwa), jakiejś grupie wiernych (np. kapelan szpitalny, więzienny).
Kapitulum – czytany fragment z Pisma św. podczas Liturgii Godzin.
Kapituła katedralna – kolegium kapłanów – kanoników, ustanowionych dla sprawowania uroczystych czynności liturgicznych w kościele katedralnym.
Kaplica – z łac. capella – mały kościół, miejsce z ołtarzem przeznaczone do odprawiania Mszy św. Istnieją kaplice wewnętrzne – w kościołach, domach zakonnych, instytucjach, a także zewnętrzne, wolno stojące. W przeciwieństwie do kościołów Msze św. odprawia się w nich okolicznościowo.
Kapłaństwo – patrz sakrament kapłaństwa.
Kardynał – najwyższa godność w Kościele po papieżu, których to wybiera według własnego uznania. Kardynałowi przysługują czerwona sutanna oraz piuska, tytularny kościół w Rzymie, prawo do uczestniczenia w konklawe oraz tytuł eminencji. Kardynałowie tworzą kolegium kardynałów.
Katafalk – miejsce, specjalne podwyższenie przeznaczone do ustawienia trumny w czasie Mszy św. pogrzebowej. Nieraz bogato zdobiony.
Katakumby – znajdujące się pod powierzchnią ziemi cmentarze, związane z chrześcijaństwem prześladowanym, za czasów cesarstwa rzymskiego. Najczęstsze katakumby spotykamy właśnie w Rzymie (np. katakumby św. Kaliksta, gdzie pochowano św. Tarsycjusza). W katakumbach zasadniczo nie odprawiano Eucharystii – nie było to też zwyczajowe miejsce spotkań chrześcijan.
Katecheza – nauka religii.
Katechizm – podręcznik przedstawiający w sposób uporządkowany całokształt nauki chrześcijańskiej wiary.
Katechumen – osoba dorosła przygotowująca się do przyjęcia chrztu św.
Katechumenat – określenie katechezy przeznaczonej dla osób dorosłych przygotowujących się do przyjęcia chrztu św.
Katedra – (od gr. cathedra – podwyższenie) w pierwotnym znaczeniu oznacza krzesło, w chrześcijaństwie tron biskupi. Od X wieku mianem katedry określa się rezydialny kościół biskupa – matkę wszystkich kościołów w diecezji.
Kazalnica – inaczej ambona; miejsce głoszenia kazania.
Kazanie – część liturgii słowa w której duchowny, kaznodzieja objaśnia naucza lud zgodnie z zasadami magisterium Kościoła.
Kaznodzieja – duchowny wygłaszający kazanie.
Kielich – (łac. calix) naczynie liturgiczne, w którym w czasie Mszy św. składa się wino do konsekracji.
Klasztor – obiekt użyteczności wspólnoty zakonnej. Są to najczęściej: kościół, kaplica, cześć mieszkalna oraz budynki gospodarcze.
Klauzura – zakaz przebywania osobom postronnym na teren przeznaczony wyłącznie dla osób konsekrowanych.
Kleryk – (alumn) mężczyzna przygotowujący się do przyjęcia święceń.
Koadiutor – to duchowny wyznaczony do pomocy duchownemu wyższego stopnia, zwykle biskup tytularny pomagający w obowiązkach biskupa diecezjalnego.
Kolegiata – kościół przy którym na wzór kapituły katedralnej, istnieje kapitułą kolegiacka, czyli zespół duchownych.
Kolegium kardynałów – kolegium, którego szczególnym prawem jest wybór papieża. Kolegium kardynalskiemu przewodniczy dziekan. Spotkanie kardynałów pod przewodnictwem papieża to konsystorz.
Kolekta – (od łac. colligo – zbierać) część zmienna Mszy św., modlitwa przed pierwszym czytaniem; zbiera niejako prośby wszystkich wiernych.
Kolęda duszpasterska – odwiedziny duszpasterskie kapłana przynależnej parafii w celu błogosławieństwa rodziny oraz spotkania i zapoznania się z nią. Ma miejsce w czasie okresu Bożego Narodzenia.
Koloratka – prosty, biały kołnierz zapinany z tyłu, noszony przez duchownych.
Kompleta – modlitwa brewiarzowa odmawiana bezpośrednio przed snem.
Komunia – (od łac. communio – jedność, zjednoczenie). Oznacza zjednoczenie wszystkich wiernych, uczestniczących w zgromadzeniu eucharystycznym, w Chrystusie poprzez przyjęcie Komunii św. – postaci eucharystycznych.
Komża – szata liturgiczna, ma tę samą symbolikę co alba jest jednak znacznie krótsza – ze względów praktycznych; od IX wieku strój ministranta. Przez kapłana używana najczęściej do sprawowania czynności poza liturgicznych.
Koncelebra – wspólne sprawowanie liturgii (głownie Mszy św.) przez więcej niż jednego kapłana (tj. biskupa lub prezbitera). Koncelebra w toku dziejów zanikła, ale została przywrócona na Soborze Watykańskim II.
Konfesjonał – (łac. confessio – wyznaję) miejsce w kościele przeznaczone do prywatnej spowiedzi. Przypomina drewniany domek wyposażony w siedzenie dla kapłana – reprezentującego Chrystusa oraz klęcznik dla penitenta. Powinien, co niestety rzadko się zdarza, dawać poczucie dyskrecji penitentowi.
Konfirmacja – (łac. confirmo – potwierdzam) w protestantyzmie obrzęd wyznania, potwierdzenia wyznawanej wiary przed całą wspólnotą parafialną (lub jej reprezentacją). Ma być częścią inicjacji chrześcijańskiej; dowodem na to, że wierny wyznaję wiarę publicznie w sposób świadomy i dojrzały.
Konklawe – (łac. cum clave – pod kluczem) nadzwyczajne zebranie się kolegium kardynałów po śmierci papieża, w celu wyboru nowego. Konklawe odbywa się w atmosferze całkowitego odseparowania od świata zewnętrznego w momencie wypowiedzenia przez kardynała kamerlinga, bądź papieskiego ceremoniarza słów „extra omnes” – „nikt więcej”, aż do ogłoszenia z loggii Bazyliki św. Piotra imienia nowego papieża.
Konkordat – międzynarodowa umowa zawierana pomiędzy Stolicą Apostolską a poszczególnymi krajami, określająca koegzystencję instytucji Państwa i Kościoła. Dla każdego kraju jest inny, dostosowany do sytuacji i potrzeb Kościoła w danym państwie.
Konopeum – (od gr. konopeion) używana jeszcze gdzieniegdzie zasłonka wykonana z materiału na cyborium lub na tabernakulum.
Konsekracja – to akt poświęcenia odnoszący się do osób. Konsekruje się osoby zakonne składające śluby, diakonów, prezbiterów oraz biskupów. Konsekracja należy do sakramentaliów. Formuły poświęceń znajdują się w benedykcjonale, potyfikale i graduale. Konsekracja odnosi się także do przeistoczenia we Mszy św. – przemiany chleba i wina w Krew i Ciało Chrystusa.
Konsystorz – pierwotnie był kościelną instytucją sadową i w tym pojęciu funkcjonował do XIX w. Obecnie konsystorzem określa się zebranie kolegium kardynałów pod przewodnictwem papieża. Zapadają na nim najistotniejsze decyzje w Kościele, gdyż to kardynałowie zasiadają na czele dykasterii (kongregacji) ma konsystorzu papież ogłasza także wybór kardynałów.
Konwersja – przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na drugie.
Konwertyta – człowiek, który zmienił jedno wyznanie chrześcijańskie na inne.
Korporał – to składany obrus, najczęściej o wymiarach 30×30 cm. Symbolizuje całun w którym złożono ciało zbawiciele do grobu. Dlatego do dziś, wyłącznie na nim, składa się konsekrowane chleb i wino podczas Mszy św. i Najświętszy Sakrament podczas nabożeństw.
Kredens – miejsce składania przed Mszą paramentów liturgicznych, a także miejsce puryfikacji kielicha i pateny poza ołtarzem.
Kropidło – służy do obrzędu pokropienia wiernych oraz przedmiotów wodą święconą. Najpopularniejsze kropidła zakończone włosiem są nieodłącznym elementem kociołka z wodą. Używa się także kropideł zakręcanych, które zawierają w trzonie zbiorniczek z wodą. Szczególnie użyteczne podczas kolęd.
Kropielnica – jest zbiornikiem na wodę święconą, umieszczanym najczęściej w przedsionku kościoła. Wierni wchodząc co świątyni maczają palce w wodzie i czynią znak krzyża, co przypomina przyjęty chrzest i przynależność do wspólnoty Kościoła. To także kociołek z wodą święconą, w którym zanurza się kropidło podczas poświęceń.
Krucyferariusz – ministrant niosący krzyż.
Krucyfiks – krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa.
Krypta – to podziemne pomieszczenie, najczęściej w formie rozległej kaplicy, z założenia służące do grzebania w nim zwłok ludzi szczególnie zasłużonych dla Kościoła. Często odprawia się w nich Msze św. w intencji zmarłych.
Krzyż – narzędzie męki Chrystusa, najważniejszy symbol chrześcijan, czczony w Kościele jako narzędzie zbawienia. Cała liturgia jak i czynności poza liturgiczne przesiąknięte są symboliką krzyża. Zawsze znajduje się na widocznym miejscu na ołtarzu. To znak krzyża rozpoczyna i kończy Mszę św., jest obecny we wszystkich sakramentach i sakramentaliach towarzyszy nam także w życiu prywatnym, pracy, domu, szkole.
Krzyżmo – święty olej, poświęcany w Wielki Czwartek przez biskupa na specjalnej rannej Mszy św. Krzyżmo używane jest podczas sakramentu chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich oraz namaszczenia chorych. Oleje symbolizują specjalne łaski siły i wytrwałości spływające na otrzymującego je.
Ksieni – żeński odpowiednik opata w żeńskich wspólnotach zakonnych. Istnieje specjalny obrzęd błogosławieństwa ksieni, znajdujący się w księgach liturg.
Księgi liturgiczne – to zbiory modlitw i czytań, stosowanych w liturgii, zatwierdzone przez władzę kościelną. Do najważniejszych ksiąg liturgicznych, niezbędnych do odprawienia Mszy św. należą: mszał, lekcjonarz, ewangeliarz, oraz księgi pomocne przy sprawowaniu sakramentów i sakramentaliów: graduał, rytuał, pontyfikał i benedykcjonał. Ważne miejsce zajmuje także liturgia godzin tzw. brewiarz.
Kuria rzymska – zespół instytucji kościelnych zwanych dykasteriami (kongregacjami) które pomagają papieżowi w kierowaniu Kościołem.
Kustodia – (łac. custodio – ochraniam, przechowuję) jest to mała puszka, w niej przechowuje się Najświętszą Hostię przeznaczoną do wystawienia w monstrancji.
Kyrie Eleison – z jęz. greckiego „Panie zmiłuj się” w liturgii wezwanie pokutne, podczas aktu żalu i pokuty wzbudzanego na początku każdej Eucharystii w celu przebłagania Boga za grzechy w celu godnego uczestnictwa we Mszy.
Laetare – niedziela radości, IV Niedziela Wielkiego Postu w roku liturgicznym. W tym dniu kapłan może przywdziać różowe szaty liturgiczne.
Lampion – ozdobna świeca, pochodnia otoczona kloszem. Używany podczas rorat w okresie Adwentu. Symbolizuje naszą gotowość na przyjście Oblubieńca; Chrystusa.
Lavabo – obmycie rąk wykonywane podczas ofiarowania. Tradycją sięga obrzędów żydowskich. Podczas lavabo kapłan wypowiada: „Obmyj mnie Panie z mojej winy i oczyść z grzechu mojego.”
Lawaterz – naczynie liturgiczne służące do obmycia rąk podczas ofiarowania. Składa się z dzbanuszka na wodę i tacki.
Lectio brevis – łac. krótkie czytanie – czytanie z Pisma Świętego, znajdujące się w każdej godzinie Liturgii Godzin.
Lectio divina – (łac. czytanie duchowe, czytanie boże) – czytanie, rozważanie tekstów świętych, głównie Pisma Świętego, nastawione na dogłębne wejście w tekst, mające na celu przemyślenie, przemodlenie tekst, które prowadzi do wprowadzenia treści Pisma w życie. Wyróżnia się następujące etapy Lectio divina jako sposobu modlitwy: lectio (czytanie), contemplatio (kontemplacja), oratio (modlitwa), actio (działanie).
Legat papieski – duchowny, reprezentant papieża w różnych krajach, lub regionach świata. Do jego obowiązków należy zacieśnianie stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a danym rejonem.
Lekcjonarz – (od. łac. lectio – czytam) księga liturgiczna, zawierająca czytania biblijne na poszczególne dni w roku, a także psalmy responsoryjne.
Lektor – (od. łac. lectio – czytam) osoba świecka, mająca zezwolenie na czytanie Pisma Świętego podczas Mszy Świętej.
Litania – (od gr. litaneuein – modlić się nieustannie) modlitwa błagalna, w której wierni wierni odpowiadają na poszczególne wezwania powtarzając określony zwrot. Jeszcze w XVI w. funkcjonowało ponad osiemdziesiąt litanii. Obecnie, do odmawiania publicznego zatwierdzonych jest sześć.
Liturgia – jest to popularne określenie Mszy Świętej. Liturgia jest pojęciem szerszym i obejmuje: sakramenty i sakramentalia, rok liturgiczny, liturgię godzin (modlitwa brewiarzowa), oraz muzykę i sztukę sakralną.
Liturgia Godzin – inaczej modlitwa uświęcenia czasu, brewiarz.
Lucernarium – uroczysty obrzęd zapalenia, błogosławienia i wprowadzenia do świątyni światła (ognia). W liturgii rzymskiej pozostało jedyne, ale szczególnie uroczyste lucernarium, które ma miejsce w Liturgii Wigilii Paschalnej w wieczór Wielkiej Soboty.
Luna – (lub lunula od łac. luna; księżyc) naczynie liturgiczne służące do umieszczenia i przechowywania hostii w kustodii. Najczęściej pozłacana, można także w niej wystawiać Najświętszy Sakrament. Ma kształt półksiężyca.
Luteranizm – doktryna chrześcijańska, której twórcą był zakonnik Marcin Luter. Po konflikcie ze Stolicą Apostolską założył własną wspólnotę kościelną.
Łamanie chleba – (łac. fractio panis) – pierwotna nazwa Mszy świętej. W liturgii Eucharystycznej – jest to gest przełamania chleba w czasie śpiewu Baranku Boży, którego cząstkę wpuszcza się do kielicha z Krwią Pańską, na znak jedności ofiary Chrystusa.
Łaska – (łac. gratia) oznacza łaskawość i zmiłowanie się Boga nad człowiekiem. Bóg obdarza człowieka godnością swego przybranego dziecka (łaska uświęcająca), umacnia i wpływa na jego postępowanie prowadzące do zbawienia (łaska uczynkowa).
Łódka – nawikula, naczynie liturgiczne służące do przechowywania kadzidła.
M
Madonna – przejęte z włoskiego określenie Matki Bożej, „moja Pani”. Tytuł ten wywodzi się ze średniowiecznej pieśni maryjnej „O Pani moja”.
Magnificat – (łac. magnificare – wielbić, wychwalać) „Wielbi dusza moja Pana”, wieczorna pieśń brewiarzowa, tzw. „Pieśń Maryi” inspirowana słowami Maryi podczas zwiastowania i spotkania ze św. Elżbietą. (por. Łk 1, 46-55).
Małżeństwo – jeden z siedmiu sakramentów świętych, zaliczanych do tzw. sakramentów posłania. Sakramentu tego małżonkowie udzielają sobie sami – kapłan asystuje i reprezentuje wspólnotę wiernych, a także powagą Kościoła potwierdza. Sakrament małżeństwa wprowadza małżonków w życie Trójcy Świętej, w której więzią doskonałości jest miłość.
Mandatum – (łac. mandatum – przykazanie) to liturgiczny obrzęd umycia nóg podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, będący pamiątką umycia apostołom nóg przez Jezusa.
Mandorla – w sztuce chrześcijańskiej owalna aureola otaczająca postać jakiegoś świętego lub samego Chrystusa.
Manipularz – szata liturgiczna, przypominająca stułę, zawiązywana w liturgii przedsoborowej na lewej ręce kapłana. Symbolizowała przyjęte święcenia oraz kajdany na rękach Chrystusa.
Mantolet – szata liturgiczna w kolorze purpurowym, przysługująca członkom kapituł katedralnych.
Marana Tha – pochodzące z jęz. hebrajskiego wezwanie „Przyjdź Panie”.
Mariologia – dziedzina teologii dogmatycznej, która traktuje o Najświętszej Maryi Pannie, Matce Bożej, jej więzi z Jezusem Chrystusem i miejsca w Kościele oraz należnemu jej kultowi.
Martyria – (gr. martyros – świadek) męczeństwo, a w sensie szerszym; wszelka działalność Kościoła, której celem jest świadczenie o Dobrej Nowinie Jezusa Chrystusa. Martyria (katechizacja, ewangelizacja, nauczanie) to jedno z trzech głównych zadań Kościoła (obok liturgii i diakonii (służby ubogim).
Martyrologium – księga liturgiczna Kościoła, w której znajduje się wykaz wszystkich świętych; tak męczenników jak i wyznawców. W lit. bizantyjskiej odpowiadała jej księga zwana menologion.
Matka generalna – najwyższa przełożona w zakonach żeńskich, sprawuje najważniejszą władzę w zakonie.
Meczet – świątynia wyznawców islamu. Charakteryzuje się minaretem – wysoką wieżą, z której muezzin wzywa na modlitwę. Dach świątyni zwieńczony jest kopułą. Wnętrze cechuje bogata dekoracja ścian, nisza mihrab dla imama, a także miejsce, z którego objaśnia się Koran.
Medalik – okrągły, bądź owalny krążek wykonany z metalu, srebra bądź złota, zdobiony wizerunkiem Jezusa, Maryi bądź świętych pańskich.
Medytacja – forma modlitwy polegająca na rozmyślaniu. Medytacja przebiega w ciszy i może być inspirowana fragmentem z Pisma Świętego bądź pobożnej lektury jak również przyrodą, bądź jakimś zjawiskiem.
Melchizedek – parament liturgiczny, część monstrancji. To złocona podstawka, która bezpośrednio przylega do hostii, umożliwia przenoszenie i wystawienie Ciała Pańskiego w pionowej pozycji (inaczej nazywana lunula).
Menologion – patrz martyrologium.
Mensa – (łac. stół, tablica) płyta, blat ołtarza wykonany najczęściej z marmuru, osadzona na cokole. Posiada zagłębienie, sepulcrum, w którym składane są relikwie.
Męczeństwo – jest to heroiczne świadectwo wiary, wyrażone przez dobrowolne przyjecie śmierci zadanej z powodu wyznawania wiary w Chrystusa.
Millenium – określenie jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski, ale także roku 2000 milenijnego. Jest to szczególny czas dziękczynienia za dziedzictwo wiary chrześcijańskiej i Bożą opatrzność.
Miłosierdzie – (łac. misericordia) jest wyrazem miłości do człowieka potrzebującego pomocy, jest obowiązkiem chrześcijanina, szczególnym wyrazem miłości bliźniego i Boga.
Ministrant – członek ludu Bożego, który w czasie sprawowania liturgicznych obrzędów spełnia posługę pomocniczą w sposób określony przepisami Kościoła.
Mirra – wonna żywica, kadzidło, spalane na węglach w trybularzu. Spalana symbolizuje modlitwę ludu wznoszącą się do Boga.
Missa – łac. msza.
Missa chrismatis – msza Krzyżma Świętego, odprawiana w Wielki Czwartek w kościołach katedralnych.
Mistagogia – (gr. misterion – tajemnica, ago – wprowadzam) wprowadzanie, wyjaśnianie misteriów, celebracji sakramentów i w ogóle liturgii. We wczesnym chrześcijaństwie wiązało się z objaśnianiem [prawd wiary nowo ochrzczonym w tzw. Białym Tygodniu.
Misterium – inscenizacja, przedstawienie biblijnych prawd i wydarzeń, oraz scen z życia świętych.
Misterium Paschalne – tajemnica śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, która przez wiarę i sakramenty staje się udziałem człowieka. Przeżywamy je podczas tzw. Wielkiego Tygodnia i Triduum Paschalnego, choć dzięki niemu sens i moc posiadają sakramenty i liturgia sprawowane przez cały rok.
Mistycyzm – to kierunek religijno-filozoficzny, oraz nauka pomocnicza teologii zakładająca możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem.
Mitra – uroczyste nakrycie głowy biskupa i infułata. Składa się z dwóch elementów bogato zdobionego, usztywnionego materiału.
Młodzianków święto – święto stałe w kalendarzu liturgicznym obchodzone 28 grudnia na pamiątkę wymordowania na rozkaz Heroda wszystkich chłopców do 2 r. ż. celem zabicia Jezusa.
Modlitwa – jest rozmową i obcowaniem z Bogiem, słuchaniem go i zwracaniem się do niego, czasem nawet bez słów. Wyróżniamy modlitwę: wspólnotową i indywidualną, ustną i myślną.
Monstrancja – bogato zdobione naczynie liturgiczne, w którym umieszcza się Hostię celem adoracji lub procesji.
Mszał – (Missale Romanum) jednia z najważniejszych ksiąg liturgicznych w Kościele Katolickim, zawierająca teksy sprawowania Mszy św.
Mucet – wierzchnia szata chórowa członków kapituł katedralnych w kolorze purpurowym bądź czarnym.
N
Nabożeństwo – pozaliturgiczny kult Kościoła. Nabożeństwa wypływają z liturgii i mają do niej prowadzić. Są wyrazem pobożności tak wspólnotowej jak i prywatnej.
Nadzieja – jedna z trzech cnót, w których wyraża się stosunek człowieka do Boga. Każe widzieć w Bogu najwyższe i upragnione dobro, ku któremu człowiek dąży.
Nałożenie rąk – w Starym Testamencie znak ten był także używany podczas ceremonii wyniesienia osoby na jakiś urząd. W Nowym Testamencie to symbol leczenia i przekazywania Ducha.
Namaszczenie chorych – sakrament, przez który Chrystus umacnia człowieka ciężko chorego i leczy na duszy, a niekiedy i na ciele, pomaga mu w znoszeniu cierpienia i powrocie do zdrowia.
Nawa – pojęcie określające przestrzeń w kościele, przeznaczoną dla wiernych. W zależności od układu architektonicznego wyróżniamy nawę główną, nawę boczną, nawę ołtarzową (prezbiterium i absyda).
Nawikulariusz – funkcja liturgiczna, polegająca na niesieniu łódki (nawikuli) z kadzidłem, n. toruje drogę turyferariuszowi.
Nawrócenie – ma miejsce kiedy człowiek odwraca się od zła, szatana i grzechu, a zwraca się ku Bogu, który jest źródłem życia i świętości.
Nekrolog – (gr. nekros – umarły, martwy) powiadomienie o śmierci jakiejś osoby.
Neofita – człowiek niewierzący, bądź innej wiary niż chrześcijańska, który poprzez chrzest zostaje włączony do wspólnoty Kościoła.
Neokatechumenat – jest to ruch formacyjny dla ludzi dojrzałych, na wzór pierwszych gmin chrześcijańskich, ma pomagać w walce z grzechem i przemianą życia.
Neoprezbiter – określenie przyjęte dla nowo wyświęconego kapłana.
Niebo – stan ostatecznego szczęścia człowieka wypływającego ze zbawienia i przebywania z Bogiem.
Niedziela – pierwszy dzień tygodnia, najstarszy dzień świąteczny chrześcijan obchodzony na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa.
Nieszpory – wieczorna (brewiarzowa) modlitwa Kościoła.
Nimb – w ikonografii chrześcijańskiej jest to świetlany krąg otaczający głowę osoby świętej.
Nominat – osoba, która otrzymała nominację na jakieś stanowisko, choć jeszcze nie otrzymała władzy do wykonywania zadań z niego wynikających. Np. osoba, która otrzymała wiadomość o wyborze na biskupa nazywana jest biskupem nominatem, mimo nie przyjęcia jeszcze święceń episkopatu.
Nowenna – dziewięciodniowe nabożeństwo, odprawiane jako przygotowanie do uroczystości kościelnej, bądź jakiegoś ważnego wydarzenia życiowego.
Nowicjat – w zgromadzeniach i zakonach okres wchodzenia w życie zakonne, czas przygotowania i pierwszej próby dla kandydatów. Czasami poprzedzany postulatem.
Nuncjusz – wydelegowany przez papieża reprezentant Stolicy Apostolskiej w danym kraju lub prowincji. Podlega mu tzw. nuncjatura.
O
Objawienie Boże – (gr. epiphaneia) to ujawnienie przez Boga Jego zbawczej woli i siebie samego, to skierowane do człowieka wezwanie do nawiązania więzi z Bogiem.
Obłóczyny – obrzęd przyjęcia stroju duchownego lub habitu w zgromadzeniu zakonnym. Nie niesie za sobą żadnej posługi.
Obłuda – sposób postępowania maskujący grzech i niesprawiedliwość pod pozorami cnoty.
Obrządek – to zbiór zwyczajów i przepisów liturgicznych Kościoła partykularnego, łącznie z własnym językiem, prawodawstwem i hierarchią.
Odpowiedzialność – poczucie świadomości skutków swego postępowania, podejmowanie działania w oparciu umiejętność przewidywania jego efektów.
Odpust – to darowanie kar doczesnych za grzechy popełnione po chrzcie.
Offertorium – (łac. offerere – ofiarowanie, złożenie) inaczej ofiarowanie, złożenie darów ofiarnych lub pieśń towarzysząca złożeniu darów na ołtarzu.
Ofiara – jeden z podstawowych elementów kultu religijnego. Ma na celu utrzymanie więzi człowieka z Bogiem, jest wyrazem pobożności, wiary i poddaniu się porządkowi Bożemu.
