Środa Popielcowa została uznana za dzień rozpoczynający Wielki Post ok. V w. Pierwotnie od tego dnia rozpoczynało się bezpośrednie przygotowanie katechumenów do przyjęcia sakramentu chrztu, którego udzielano raz w roku – w Wigilię Paschalną. Z czasem w Kościele dzień ten stał się początkiem okresu publicznej pokuty. Odprawiali ją ludzie ochrzczeni, którzy dopuścili się ciężkich grzechów, jak np. zabójstwo, nierząd, zaparcie się wiary. Wydarzeniu temu towarzyszyło posypanie głów popiołem i przywdzianie szat pokutnych. W czasach papieża Urbana II (XI w.) obrzęd ten rozciągnięto na wszystkich wierzących, gdyż każdy jest grzesznikiem i każdy wymaga nawrócenia. Obrzęd posypania głów popiołem zachował się w liturgii do dnia dzisiejszego. W liturgii mszalnej w Środę Popielcową akt pokutny ma miejsce nie w zwykłym miejscu, lecz po homilii. Wtedy to kapłan błogosławi popiół, którym posypuje się głowy wiernych. Towarzyszy temu wypowiedzenie słów: Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii (Mk 1,15), bądź: Pamiętaj, że prochem jesteś i w proch się obrócisz (por.: Rdz 3,18). Te zdania podkreślają dwie ważne prawdy:
1. że wszyscy potrzebujemy nawrócenia;
2. że jesteśmy istotami przemijającymi i tu na ziemi nie mamy stałego miejsca.
Obok Wielkiego Piątku, Środa Popielcowa jest dniem, w którym obowiązuje post ścisły, a więc nie tylko powstrzymanie się od pokarmów mięsnych, lecz ograniczenie ilości posiłków do trzech w ciągu dnia, z których jeden może być do sytości.
